نوآوری های علامه طباطبایی(ره) در علم سوره شناسی

به گزارش ایکنا از اصفهان، دومین نشست از سلسله نشست های مجازی بزرگداشت مفسر جلیل القدر، قرآن کریم در این نشست اظهار کرد: سوره شناسی از یک نظر علم تازه ای در مجموعه علوم قرآنی است که اولین بار در دانشگاه امام صادق(ع) مطرح شد؛ ولی از منظری دیگر علمی کهن است که در تعالیم قرآن کریم و آموزه های پیامبر(ص) و ائمه طاهرین(ع) ریشه دارد. البته این علم مغفول واقع شده و در مجموعه های علوم قرآنی مانند «الاتقان فی علوم القرآن» جلال الدین سیوطی، «البرهان فی علوم القرآن» بدرالدین محمد بن بهادر زرکشی و «التمهید فی علوم القرآن» مرحوم محمدهادی معرفت، سوره شناسی را در زمره علوم 80گانه یا 46گانه و 12گانه که این سه مؤلف در مجموعه خودشان آورده اند، نمی بینیم؛ اما تقسیم بندی قرآن به 114 سوره، با توجه به تمایز این سوره ها به لحاظ حجم، اسلوب بیان، مضامین، نظم آهنگ و ارتباط و پیوند میان آن ها، خود نکته مهمی است که باید به آن توجه کرد.

وی افزود: با مراجعه به تعالیم پیامبر اکرم(ص) و ائمه(ع)، سوره شناسی یا قرآن شناسی تفصیلی را می توان این گونه تعریف کرد که فرد مسلمان قرآن را سوره به سوره بیاموزد؛ یعنی با یک سوره انس بگیرد، آن را تلاوت و تدبر کند و پس از اینکه مضامین و محورهای موضوعی سوره را دریافت، ارتباط آن را با سوره قبل و بعد درک کرد و آموزه های لازم را برای زندگی، معرفت و تعمیق باورها از آن برگرفت، سراغ سوره بعدی برود و در انتخاب سوره ها نیز آزاد است؛ برخلاف علم تفسیر که به شرح قرآن از آغاز تا پایان می پردازد. درواقع سوره شناسی مبتنی بر قرآن شناسی سوره به سوره است. معمولاً در روند تفسیر سنتی در جهان اسلام از گذشته تاکنون، مفسر فقط به شرح و توضیح آیه می پردازد و اینکه کل آیات یک سوره چه مطلبی بیان می کنند و با چه حکمتی در کنار هم قرار گرفته اند، مدنظر قرار نمی گیرد و درواقع، ما در طول این 14 قرن از حکمت تقسیم قرآن به 114 سوره غافل بوده ایم.

عضو هیئت علمی دانشگاه علوم و معارف قرآن کریم ادامه داد: خوشبختانه علامه طباطبایی(ره) در مجموعه ارزشمند و گران قدر «المیزان فی تفسیر القرآن» به سوره شناسی نیز پرداخته است؛ برای نمونه ایشان به غرض سوره ها توجه ویژه داشته و تفسیر هر سوره ای را که آغاز کرده، با توضیح غرض آن ادامه داده است که امروزه در سوره شناسی، به آن محور موضوعی سوره گفته می شود؛ مثلاً در مواجهه با سوره یوسف، آنچه در ذهن ما شکل می گیرد، داستان زندگی و نبوت آن حضرت است؛ ولی علامه طباطبایی(ره) با نگاه دقیق و ظریف خود هدف از آیات سوره یوسف را تبیین ولایت خدا بر بندگانش بیان می کند یا آیات سوره بقره ناظر بر چگونگی ارتباط مسلمانان با اهل کتاب است.

وی اضافه کرد: بنابراین یکی از کارهایی که در سوره شناسی انجام می شود، یافتن محورهای موضوعی هر سوره است که از جمله لوازم آن می توان به شناخت واحدهای موضوعی سوره یا سیاق آیات از طریق تدبر اشاره کرد. تدبر یعنی تلاوت دقیق و دقت فراوان در مضامین سوره. کل قرآن به 555 واحد موضوعی تقسیم می شود، در ترتیب آموزشی قرآن که از سوره ناس تا بقره است، 35 سوره پایانی مصحف شریف تا سوره عبس تک واحدی هستند و از سوره نازعات تا بقره، هر کدام از سوره ها به دو تا 40 واحد موضوعی تقسیم می شوند.

رجبی بیان کرد: علامه طباطبایی(ره) در المیزان سوره انسان را به دو قسمت 1 تا 22 و 23 تا 31 تقسیم کرده و این دو قسمت را «فصل» نامیده است که با اندک تدبر در این سوره، به دو قسمتی بودن آن پی می بریم. ایشان سپس ارتباط این دو فصل را بیان می کند و می گوید هر یک از این فصول یک سیاق تام است که از نوآوری های ایشان محسوب می شود. وقتی می خواهیم محور موضوعی سوره ها را مشخص کنیم، این کار باید به گونه ای انجام شود که آیات هر سوره با آن محور در ارتباط باشد. به بیان دیگر، محور موضوعی باید برآیند کلی محتوا و مضامین سوره باشد. معمولاً واحد یا فصل پایانی سوره بیش از سایر قسمت ها، محور موضوعی سوره را بیان می کند؛ برای نمونه محور موضوعی سوره تغابن، پیشگیری از عداوت و دشمنی میان همسران و فرزندان است و راهکارهای آن را مواردی مانند بخشیدن، نادیده گرفتن، ورق را برگرداندن، از ذهن پاک کردن و با مطلب دیگری جایگزین کردن، جاری بودن نام و یاد خدا در فضای خانواده، حرف شنوی و فرمانبری اعضا از هم و خرج کردن برای یکدیگر بیان کرده است.

این استاد دانشگاه گروه بندی سوره های قرآن را یکی دیگر از محورهای سوره شناسی خواند و گفت: علامه طباطبایی(ره) این مطلب را ذیل سوره شورا مطرح کرده و با توجه به اینکه این سوره با حروف مقطعه آغاز می شود، ایشان بیان می کند که 29 سوره قرآن با این حروف آغاز می شوند و سوره هایی که حروف مقطعه آن ها یکسان است، از نظر مضمون و سیاق آیات نیز به هم شباهت دارند. از همین مطلب علامه می توان به گروه بندی سوره ها دست یافت؛ یعنی سوره هایی که آیه نخست آن ها با کلمه یا ریشه ای مشترک آغاز می شود، در یک گروه قرار می گیرند و معمولاً شباهت های فراوانی به لحاظ مضمون میان آن ها می بینیم.

وی افزود: «سور حوامیم» که ایشان به آن اشاره می کند، از یک منظر به ماجراهای نزول قرآن اشاره دارد و علامه در ادامه می گوید: «اگر اهل تحقیق در این مسئله دقت کنند، رموز بیشتری برای آن ها کشف می شود.» اگرچه علامه این موضوع را مطرح می کند، ولی در اصل در تعالیم پیامبر اکرم(ص)، اولین معلم قرآن در میان ما انسان ها ریشه دارد. رسول خدا(ص) اصطلاح «مسبحات» و «حوامیم» را به کار برد. مسبحات، هفت سوره ای هستند که با ریشه «سبح» آغاز می شوند و شامل سوره های اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و اعلی هستند. علامه ذیل سوره تغابن بیان می کند که این سوره به لحاظ سیاق مطلب و نظم اصولی، شباهت زیادی به سوره حدید دارد. این شباهت را بین همه مسبحات می توان مشاهده کرد. این سوره ها امتیازات قرآن به مثابه خاتم کتب و پیامبر اکرم(ص) در مقام خاتم الانبیا را مطرح می کنند. همچنین سوره هایی که با «انّا» شروع می شوند، شامل فتح، نوح، قدر و کوثر نیز یک گروه اند و ارتباطات دقیقی میان آن ها برقرار است. از گروه بندی های دیگر می توان به «حامدات» (سوره هایی که با الحمدلله آغاز می شوند)، «ندائیات» (سوره هایی که با «یا» شروع می شوند) و... اشاره کرد.

رجبی به موضوع زوجیت سوره های قرآن و ارتباط و پیوند آن ها با یکدیگر اشاره کرد و گفت: علامه طباطبایی(ره) این نوآوری را نیز دارد و ذیل سوره زمر بیان می کند که با تدبر در این سوره درمی یابیم زمر قرینه سوره ص است یا در ابتدای سوره قریش اشاره می کند که مضمون این سوره با سوره فیل تعلق و پیوند ویژه ای دارد. منظور از زوجیت سوره ها این است که ارتباط و پیوند قوی و محکمی با هم دارند، یکدیگر را پوشش می دهند و تکمیل می کنند و گاهی با هم مقایسه می شوند. از زوج سوره ها می توان در فهم مفردات و حل بسیاری از مشکلات تفسیری استفاده کرد. این سوره ها به این ترتیب اند: ناس و فلق را پیامبر اکرم(ص) «معوذتین» نام گذاری کرد، اخلاص و مسد، نصر و کافرون، کوثر و ماعون، به همین ترتیب تا ق که زوجیت ندارد، حجرات و فتح تا آل عمران و بقره که این دو سوره را نیز پیامبر اکرم(ص) «زهراوان» (دو سوره درخشان) نامید.

محبوبه فرهنگ

انتهای پیام